Logopediste Ivonne Scheer werkt op Leekerweide dagelijks met Visitaal-pictogrammen. Daarnaast geeft ze trainingen en communicatie-adviezen op andere instellingen. Als lid van de Werkgroep Pictogrammen is ze één van de drijvende krachten achter de ontwikkeling van nieuwe Visitaal-producten en -pictogrammen.

‘Ik gebruik zelf ook Visitaal-pictogrammen in mijn agenda’

‘Voor het werken met pictogrammen geldt hetzelfde als voor alle ondersteunende hulpmiddelen: je moet je eerst afvragen wat het jouw cliënten oplevert. De ene keer is dat zelfstandigheid, een andere keer is het de regie over het eigen leven. Voor mij zou het ook doodeng zijn als ik ’s morgens uit m’n bed stap en niet weet wat er gaat gebeuren. Met dagprogramma’s en planborden kun je daar wat aan doen en zorg je dat cliënten weten wat er gaat komen. Met Visitaal-pictogrammen en andere ondersteunende middelen maak je duidelijk wat er verwacht wordt, wanneer, hoe lang en met wie. Dat is prettig voor de cliënt: die kan dan zelf kiezen wat hij of zij wil. Het draait allemaal om inzicht en overzicht, verduidelijking, en uiteindelijk zelfstandigheid.’

‘Visitaal-pictogrammen worden in de praktijk het meeste gebruikt om dagprogramma’s mee te maken, maar je kunt ze veel breder inzetten. Je kunt Visitaal-pictogrammen ook in de omgeving opnemen, door ze bijvoorbeeld op een placemat te zetten zodat iemand zelf kan aangeven wat hij of zij op het brood wil. Wat hier ook veel gebeurt, is dat we een stappenplan maken in de verzorging, bijvoorbeeld hoe iemand de was moet doen: eerst het bed afhalen, vervolgens moet het beddengoed in de wasmand of naar de badkamer en dan in de wasmachine.’

‘Vroeger moest alles geknipt en geplakt worden; logopedisten waren daar vaak dagen zoet mee. Gelukkig hebben we nu het computerprogramma PictoWord, waarmee je het eenvoudig kunt uitdraaien, ook op stickers. Cliënten krijgen hier op Leekerweide een eigen catalogus. Daaruit kunnen ze zelf de pictogrammen bestellen die ze willen hebben. Ze kunnen zelf het formaat kiezen en de pictogrammen op stickers laten printen, zodat ze die zelf in hun agenda, dagprogramma of eigen producten kunnen gebruiken.’

‘We hebben hier ook de bewegwijzering aangepast. Vroeger hingen er alleen van die kleine borden op 2,5 meter hoogte en daarop stond dan in kleine letters ‘Hoofdgebouw’. Die paal staat er nog en van mij mag die er tot in lengte van dagen blijven staan, maar er zijn inmiddels ook grote borden met Visitaal-pictogrammen bij gekomen. Die zijn veel lager, dus veel beter te zien voor mensen die in een rolstoel zitten, de kleur is beter, en door het gebruik van pictogrammen snappen de meeste cliënten wat er bedoeld wordt. En overal naast de deuren, ook op het hoofdgebouw en bij de ondersteunende diensten, wordt met pictogrammen aangegeven waar je bent.’

‘We gebruiken Visitaal-pictogrammen natuurlijk ook bij logopedie zelf, bijvoorbeeld bij de articulatietraining. En we gebruiken de pictogrammen om cliënten gebaren te leren. Ze kunnen weliswaar niet lezen, maar ze willen wel spelletjes doen. Daar maken we gebruik van bij de training. Verder trainen we de cliënten ook in het begrijpen en gebruiken van de Visitaal-pictogrammen zelf, want niet elk pictogram is meteen te begrijpen voor iedereen.
We geven hier ook trainingen in het gebruik van ondersteunende middelen. Dat is vooral een kwestie van gewoon doen: bedenk maar iets waarmee jouw cliënten aan de slag kunnen. We maken dus heel veel voor op de woning of de dagbesteding, of de cliënten maken dat zelf, ze zijn heel creatief daarin.

Het is leuk om ’s avonds een spelletje met iemand te spelen en op die manier de dagen van de week te oefenen. Je kunt memory-spelletjes met pictogrammen maken, of lottospellen, ganzenbord, maakt eigenlijk niet uit. Als het maar leuk is om te doen, en als het maar herhaald wordt. En niet als therapie, maar juist daarbuiten. Met PictoSerie, een cd met vier computerspellen die net verschenen is, wordt dat nog makkelijker: zo kan iedereen gemakkelijk zelf op een speelse manier oefenen met pictogrammen. ‘Je moet je eerst afvragen: ‘Wat heb ik nodig?’
En vervolgens: ‘Hoe gaan we het doen?’’

‘De Werkgroep Pictogrammen krijgt veel verzoeken voor nieuwe pictogrammen. Ook in mijn werk als logopediste op Leekerweide krijg ik vaak dat soort vragen. Ik stimuleer mensen altijd om eerst zo veel mogelijk zelf aan de slag te gaan met de bestaande pictogrammen, voordat ze om een nieuw pictogram vragen. Dus als je een pictogram nodig hebt voor de kaarsenmakerij, dan neem je het pictogram voor kaars en zet je er een dakje boven. Op die manier hoeven wij niet voor elk begrip een nieuw pictogram te maken. Dus eerst moet je je afvragen: ‘Wat heb ik nodig?’ En vervolgens: ‘Hoe gaan we het doen?’

Brochure van Leekerweide met Visitaal-pictogrammen:

Klik hier om de originele brochure met pictogrammen te bekijken (pagina 3 t/m 5)

‘Ik merk ook dat veel communicatie-afdelingen van grote stichtingen Visitaal-pictogrammen gaan gebruiken in nieuwsbrieven en in producten gericht op cliënten. Dat kan gaan over vertrouwenspersonen, over de klachtenregeling of informatie over seksueel misbruik. Die informatie wordt allemaal vertaald in eenvoudig geschreven taal en ondersteund met Visitaal-pictogrammen. Voorheen werd er een brief aan de ouders of begeleiders geschreven, nu krijgen de cliënten zelf een brief op hun niveau. En als ze pictogrammen gebruiken worden mensen zich veel bewuster van hun schrijfstijl en gaan begrijpelijker schrijven.

Wij werken er heel veel mee en het werkt als een olievlek. Wij hebben hier op interne communicatie deskundigen die per groep of per activiteit specifieke aandacht hebben voor totale communicatie en op de groepen waar dat mogelijk is gaan zij heel veel aan de slag met Visitaal-pictogrammen. Het gebruik van pictogrammen wordt steeds gewoner. Nu zie je bijvoorbeeld dat in de notulen van veel cliëntenraden pictogrammen worden gebruikt. Dat is ook logisch, want anders kunnen de cliënten de notulen niet lezen.’

‘Doordat Visitaal-pictogrammen op meer plekken gebruikt worden, merk je ook dat cliënten met een lichte verstandelijke handicap die eerst een behoorlijke antipathie hadden tegen ‘plaatjes’ er steeds meer voor openstaan. Gelukkig zie je ze nu overal, het wordt steeds gewoner. Interne vacatures of vacatures via de jobcoach worden op Leekerweide nu allemaal met pictogrammen ondersteund. Die advertenties hangen dan op het prikbord: ‘Wil je werken bij de linnendienst?’ Doordat we gebruik maken van pictogrammen kunnen cliënten het zelf lezen. Ik gebruik ze zelf trouwens ook in mijn agenda; een pictogram valt veel meer op dan een geschreven woord en blijft ook veel beter hangen.’

Visitaal-pictogrammen worden gemaakt voor en door mensen uit de praktijk. In dit interview laten we communicatiedeskundige Daniëlle van Damme aan het woord. Zij coördineert de Werkgroep Pictogrammen en is op veel niveaus betrokken bij de ontwikkeling van nieuwe producten en pictogrammen.

‘Krulspelden en dekbedden zijn het moeilijkste’

‘In de Werkgroep Pictogrammen zitten allemaal mensen die met verstandelijk gehandicapten werken, een vrijwilliger, een aantal logopedisten, maar bijvoorbeeld ook een groepsleider. Er zit iemand bij die op een kinderdagverblijf met heel jonge kinderen werkt maar er zijn er ook die met volwassenen werken. Omdat we eerst samen de visie en stijlkenmerken van Visitaal-pictogrammen hebben vastgesteld zitten we meestal wel op één lijn. Natuurlijk zegt er wel eens iemand ‘het lijntje moet wat dunner of dikker’ maar daar kan je goed over discussiëren. We hebben eigenlijk niet zo vaak verschil van mening over de manier waarop een begrip weergegeven moet worden.’

‘Eerst dacht ik dat de abstracte begrippen in de emotie-sfeer het moeilijkst zouden zijn, een begrip als ‘stout’ bijvoorbeeld. Maar het zijn eerder voorwerpen die heel wisselend zijn in hun kenmerken, zoals ‘dekbedovertrek’ of ‘krulspelden’. Natuurlijk zijn er ook begrippen waar je niet uitkomt; ‘karnemelk’ bijvoorbeeld. Wat ik zelf bij ‘karnemelk’ doe is het pictogram voor ‘melk’ nemen en het pak roodkleuren, ik denk dat dat het meest duidelijk is. Ik kan me voorstellen dat er nog wel meer begrippen zijn waar we niet meteen uitkomen.’

‘Mensen maken ook zelf pictogrammen en dat willen we ook niet tegenhouden. Soms vragen we zelfs of we zo’n pictogram op mogen nemen zodat we niet opnieuw een pictogram hoeven te bedenken. Daarom willen we graag dat men zich zoveel veel mogelijk aan onze stijlkenmerken houdt. Als verschillende instellingen hun eigen pictogram hebben voor hetzelfde begrip dan krijg je weer allemaal individuele systemen terwijl we juist één universeel systeem willen hebben.’

In haar dagelijks werk als communicatie-deskundige voor de Afdeling Ambulante Zorg Weerklank heeft Daniëlle veel ervaring met de mogelijkheden en vragen van Visitaal-gebruikers: ‘Als communicatie-deskundige lever ik ondersteuning op maat. Onze doelgroep is heel breed: scholen, individuele verstandelijk gehandicapten of vrijwilligers die met verstandelijk gehandicapten werken. Het komt voor dat ouders ons inschakelen met de vraag ‘hoe kan ik het beste met mijn kind communiceren’ of ‘mijn kind gebruikt gebaren maar ik begrijp hem niet.’ Als thuis de communicatie goed verloopt en ouders het daardoor beter aankunnen kunnen kinderen vaak langer thuis wonen. Wij leren vooral de omgeving hoe zij zich het beste aan kunnen passen aan de cliënt. Visitaal-pictogrammen zijn daarbij een goed hulpmiddel; ze kunnen gebruikt worden om aan de cliënt iets duidelijk te maken, bijvoorbeeld met behulp van een dagprogramma; ‘dit ga jij vandaag doen’. Maar je ziet ook dat cliënten het zelf gebruiken om hun wensen kenbaar te maken en iets te vertellen.

Naast de Pictokaartjes is het programma PictoWorks erg gemakkelijk in het gebruik; het is met name geschikt om pictogrammen op het juiste formaat af te drukken. Het meegeleverde Pictoword is handig als je Visitaal-pictogrammen wil gebruiken om bijvoorbeeld een communicatieboek te maken met het programma Word: dan kun je de pictogrammen combineren met tekst en foto’s. Op die manier kunnen mensen zelf ook eenvoudig een stappenplan maken: het recept van pannenkoeken bakken kun je dan bijvoorbeeld in stappen laten zien met Visitaal-pictogrammen.’

‘Behalve het ontwerp van nieuwe pictogrammen komt er in de werkgroep van alles aan bod dat met Visitaal-pictogrammen te maken heeft zoals de ontwikkeling van de boekjes met Pictoverhalen. Die hebben we gemaakt op basis van een idee van een ouder en aangepast aan een grote doelgroep zodat ze voor veel mensen bruikbaar zijn. Verder hebben we PictoSerie ontwikkeld, vier eenvoudige spellen met pictogrammen voor de computer en de PictoWenskaarten met Visitaal-pictogrammen.’

‘Het contact met de gebruikers is belangrijk voor de werkgroep: naar aanleiding van een enquête hebben we een hele lange lijst met aanvragen voor nieuwe pictogrammen. We hebben daar nu honderd begrippen uitgekozen die de hoogste prioriteit hebben dus voorl